Jak donoszą źródła literaturowe, dominujące aktualnie podejścia oparte na analizie rezultatów pracy (outcome-based) zwykle nie są satysfakcjonujące i nie pozwalają na pełną charakterystykę zawodów, przede wszystkim zawodów bardziej złożonych, dla których szczególne znaczenie mają takie aspekty jak: etyka, ustawiczny rozwój zawodowy, komunikacja i relacje z innymi ludźmi.
Krytykowane są też podejścia, które charakteryzuje szczegółowość opisów powodująca szybką dezaktualizację treści. Rodzi się zatem pytanie: Jak udoskonalić proces tworzenia oraz model standardu kompetencji zawodowych, aby różne grupy użytkowników były bardziej usatysfakcjonowane jego treścią i strukturą, aby zapewnić jego użyteczność i spójność z innymi krajowymi i europejskimi narzędziami jak EQF, ECVET, EQAVET. Wyzwanie to podjął międzynarodowy zespół badaczy składający się z przedstawicieli sześciu krajów UE. Przygotowana koncepcja prac badawczych i rozwojowych uzyskała wsparcie finansowe programu Unii Europejskiej Erasmus + i jest realizowana w ramach projektu partnerstw strategicznych Communicating Professional Competence (ComProCom).
Metodyka prac
Podjęte prace badawcze ww. projektu miały na celu rozwój metodyki tworzenia opisów kompetencji zawodowych, tak aby zapewnić im większą elastyczność, uniwersalność i odporność na dezaktualizację treści związaną między innymi ze zmiennymi wymaganiami kwalifikacyjnymi. Badania mają wymiar międzynarodowy, a ich teren został wytyczony przez partnerstwo projektu ComProCom (sześć krajów UE: Wielka Brytania, Grecja, Polska, Irlandia, Niemcy i Austria). Zaplanowano 24-miesięczny czas realizacji działań (wrzesień 2015–sierpień 2017), przy czym wyróżniono następujące etapy:
- prace badawczo-analityczne dotyczące doświadczeń krajów unijnych w zakresie opisywania kompetencji,
- prace koncepcyjne nad nową metodyką opisywania kompetencji zawodowych, implementacja – opracowanie zgodnie z nową metodyką przykładowych opisów kompetencji zawodowych dla pięciu wybranych obszarów aktywności zawodowej (szkolenia i rozwój, administracja, inżynieria chemiczna, zarządzanie innowacjami, przedsiębiorczość społeczna i zarządzanie innowacjami),
- testowanie i ewaluacja.
Prezentowane w artykule wyniki pierwszego etapu dotyczą przeglądu i krytycznej analizy modeli oraz metodyk tworzenia standardów kompetencji zawodowych stosowanych aktualnie w poszczególnych krajach partnerskich. W oparciu o metodę analizy dokumentów (publikacji naukowych, raportów krajowych i europejskich) oraz studia przypadków nowatorskich podejść do procesu standaryzacji kompetencji zawodowych (najczęściej oddolnych inicjatyw środowisk zawodowych realizowanych w różnych krajach w oderwaniu od działań systemowych, formalnych), przygotowane zostały raporty krajowe. Na ich podstawie opracowano raport zbiorczy analizujący doświadczenia w ujęciu międzynarodowym, stanowiący punkt wyjścia dla niniejszego opracowania.
Choć pracami badawczymi objęto tylko wybrane kraje Unii Europejskiej, można przyjąć, że wypracowane rozwiązania mają charakter modelowy, możliwy do zastosowania również w innych krajach, tym bardziej iż założenia metodyki tworzenia nowych standardów kompetencji zawodowych przewidują uwzględnianie specyfiki dotychczasowych doświadczeń i tradycji krajowych systemów kształcenia i szkolenia zawodowego oraz rynku pracy.
Polska – krajowe standardy kompetencji zawodowych
Prace nad standaryzacją kompetencji zawodowych, trwają w Polsce od blisko 20 lat. Zainicjował je projekt PHARE (1998–2000) Projektowanie i testowanie metodologii tworzenia standardów kwalifikacji zawodowych w Polsce. Rezultatem projektu była pierwsza metodologia projektowania standardów kwalifikacji zawodowych, łącznie z zestawem narządzi badawczych oraz pierwsze standardy kwalifikacji dla 8 zawodów, określonych przez resort pracy. Prace kontynuowano w ramach dwóch kolejnych projektów współfinansowanych ze środków PHARE, a następnie w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich Opracowanie i upowszechnienie krajowych standardów kwalifikacji zawodowych (2006–2007), który zaowocował zbiorem 200 standardów kwalifikacji zawodowych.
Nowa generacja standardów kompetencji zawodowych (już nie kwalifikacji) wypracowana została w ramach ostatniej z inicjatyw podjętej przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Rozwijanie zbioru krajowych standardów kompetencji zawodowych wymaganych przez pracodawców (2012–2013). W ramach projektu udoskonalono metodologię określania standardów kompetencji zawodowych, m.in. zgodnie z zaleceniami Parlamentu Europejskiego. Zaproponowano znacznie uproszczoną strukturę standardu, tak aby była przyjazna dla różnych grup użytkowników, głównie pracodawców. W ramach projektu przygotowano 300 standardów kompetencji zawodowych, które opisano trzema zbiorami: wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych, przy czym do standaryzacji wybrano kompetencje uzyskiwane przede wszystkim w toku edukacji pozaformalnej i nieformalnej (Bednarczyk i in., 2014).
Metodologia opracowania standardów kompetencji zawodowych w Polsce łączy metodę opartą na badaniach (analiza zadań) i metodę ekspercką (delficka). Polskie standardy kompetencji są określane na podstawie informacji zebranych podczas badań terenowych na stanowiskach pracy. Na podstawie zgromadzonych wyników badań zespół ekspertów opracowuje roboczy opis standardu kompetencji zawodowych. Jest on poddawany kilkuetapowej procedurze oceny i weryfikacji przez ewaluatorów i recenzentów posiadających doświadczenie zawodowe w zawodzie objętym standaryzacją oraz rekomendacje uznanych organizacji branżowych, placówek naukowych, uczelni lub szkół prowadzących kształcenie zawodowe w zawodzie. W fazie końcowej standard jest zatwierdzany przez tzw. komisję branżową i wprowadzany przez MPiPS do bazy danych.
Odnosząc się do koncepcji i modeli kompetencji znanych i stosowanych w Europie, polskie podejście wykorzystuje koncepcję zorientowaną zawodowo, z hybrydowym podejściem zewnętrzno-wewnętrznym. Polskie standardy określają, co dana osoba jest w stanie zrobić w praktyce (podejście zewnętrzne oparte na analizie zadań zawodowych), ale z drugiej strony kompetencje są opisywane w kategoriach umiejętności, wiedzy, kompetencji osobistych i społecznych. Jest to raczej model zawodów ograniczonych (bounded) niż odśrodkowych (centre-outwards), choć każdy standard jest uniwersalny.
Dzięki zmodyfikowanej w roku 2012 metodologii nowa generacja standardów kompetencji zawodowych wpisała się w szersze działania strategiczne realizowane na rzecz budowy zintegrowanego systemu kwalifikacji (ZSK). Zgodnie z jego podstawowym założeniem, kwalifikacje nadawane w systemie edukacji formalnej, pozaformalnej i nieformalnej będą równocenne.
Propozycja międzynarodowego partnerstwa ComProCom
Przedstawiciele instytucji z sześciu krajów europejskich podjęli współpracę zmierzającą do opracowania i pilotażowego testowania nowego podejścia do procesu tworzenia opisów kompetencji zawodowych, które zapewni ich lepsze dopasowanie do realiów funkcjonowania zawodów w praktyce. Mając na względzie doniesienia literaturowe (głosy krytyki użytkowników dotychczas funkcjonujących rozwiązań), przykłady najlepszych nowatorskich podejść testowanych przede wszystkim w Wielkiej Brytanii oraz doświadczenie własne i rezultaty badań przeprowadzonych w pierwszym etapie projektu ComProCom, do prac nad metodologią opisu standardów kompetencji partnerstwo przyjęło cztery założenia, które scharakteryzowano wyżej. Są to:
- Perspektywa zawodowa definiowania kompetencji, oznaczająca skoncentrowanie się na tym, co dana osoba jest w stanie skutecznie wykonać, pracując w zawodzie;
- Zewnętrzny sposób postrzegania kompetencji jako opisujących kompetentne działania w szerokim kontekście warunków wykonywania pracy (a nie zestaw wiedzy, umiejętności lub innych atrybutów osoby);
- Koncepcja odśrodkowa, oznaczająca skupienie się na najważniejszych – kluczowych elementach (zasadach, standardach, normach) warunkujących skuteczne funkcjonowanie w zawodzie lub obszarze zawodowym (zamiast prób określenia szczegółowych zadań i procesów mających zastosowanie dla konkretnych ról i stanowisk pracy);
- Ujęcie uniwersalne zawodu lub obszaru zawodowego, oznaczające wymóg przygotowania takiego opisu standardu, aby miał zastosowanie we wszystkich możliwych kontekstach pracy zawodowej, specjalizacjach.
Wypracowane w ramach projektu założenia metodologiczne na dalszym etapie prac zostaną wykorzystane przez instytucje partnerskie do opracowania standardów kompetencji dla konkretnych, wybranych przez siebie obszarów działalności zawodowej (w przypadku Polski będzie to zarządzanie innowacjami). Początkowo głównym rezultatem projektu będzie coś, co można nazwać modelem niestandardowym. Model ten oparty jest o cykl projektowy i odzwierciedla wyniki badań dotyczących opracowania opisów kompetencji dla 40 zawodów, w sposób niezależny od jakichkolwiek ogólnie przyjętych modeli czy programów krajowych.
Badania wykazały, że niektóre zawody lub obszary zawodowe można opisać lepiej dzięki horyzontalnemu ujęciu kliku obszarów ich funkcjonowania, charakterystycznych dla czterech etapów cyklu projektowego, tj.: analizowanie, podejmowanie decyzji, wdrażanie, ewaluowanie.
Zastosowanie powyższego modelu oraz założeń dotyczących pojęcia „kompetencje” może przynieść konkretne korzyści i szanse na rozwój w poszczególnych krajach, np. dzięki oparciu standardów na ogólnych zasadach i normach, zamiast na szczegółowej analizie zadań (czyli dzięki przejściu od modelu zawodu ograniczonego do modelu odśrodkowego), polskie standardy mają szansę na dłuższe zachowanie aktualności. W przypadku Grecji projekt przyniesie pierwsze w tym kraju opisy kompetencji dla zawodów powyżej 4 poziomu EQF. Da też szansę na wypracowanie nowego modelu profilu zawodowego, który będzie bardziej spójny i zwarty niż stosowane aktualnie.
Promując większą spójność między różnymi europejskimi i krajowymi narzędziami przejrzystości i uznawalności, wspierając uznawanie i poświadczenie uczenia się pozaformalnego i nieformalnego, prace w ramach projektu przyniosą wkład w rozwój europejskiego obszaru umiejętności i kwalifikacji.
Źródło: Jolanta Religa, Stan Lester „Nowe podejście w metodologii standaryzacji kompetencji zawodowych”. Polish Journal of Continuing Education 3/2016